Nowy program, stare problemy. PAS ocenia zmiany w nowej odsłonie Czystego Powietrza

Czyste Powietrze po nowemu. PAS przygląda się poprawkom

Jak wynika z analizy Polskiego Alarmu Smogowego, w nowej odsłonie programu Czyste Powietrze przywrócono maksymalne kwoty dotacji na wymianę okien i ocieplenie ścian. Dla najwyższego poziomu dofinansowania przewidziano dotację do okien w wysokości 1200 zł/m² oraz 250 zł/m² na ocieplenie ścian.

Wprowadzono także wymóg dokumentowania prawa własności domu przez minimum trzy lata przy ubieganiu się o najwyższe dofinansowanie, co ma zapobiec nadużyciom związanym z przepisywaniem nieruchomości w celu uzyskania wsparcia.

Kolejną zmianą jest obowiązkowy audyt energetyczny przed rozpoczęciem inwestycji, mający pomóc w efektywnym doborze źródła ogrzewania i redukcji kosztów eksploatacyjnych.

PAS o nowym Czystym Powietrzu: poprawki nie rozwiązują problemów

PAS wskazuje, że mimo wprowadzonych korekt, nie usunięto głównych problemów programu: zatory płatnicze i nadużycia firm wykonawczych wciąż pozostają bolączką rządowego przedsięwzięcia.

Co gorsza, nowa odsłona programu może wykluczyć ze wsparcia setki tysięcy gospodarstw domowych o najniższych dochodach, które nie będą mogły skorzystać z najwyższego poziomu dotacji jeśli w trakcie audytu energetycznego okaże się, że budynek ma zapotrzebowanie na energię użytkową mniejsze niż 140 kWh/m2/rok.

– Takie wykluczenie jest niczym nieuzasadnione, gdyż chodzi tu o gospodarstwa domowe o niskich dochodach, dotknięte problemem ubóstwa energetycznego i płacących krocie za ogrzewanie – mówi Andrzej Guła, lider PAS.

Na przykład: trzyosobowa rodzina, której miesięczny dochód wynosi cztery tysiące złotych, mieszka w domu o powierzchni 140 m2 o zapotrzebowaniu na energię na poziomie 135 kWh/m2/rok (tj. mniej niż próg ustanowiony przez NFOŚiGW), to nie dostanie najwyższej dotacji do docieplenia i nowego źródła ciepła, mimo iż roczny koszt ogrzewania takiego domu wynosi np. 9 tysięcy zł rocznie przy ogrzewaniu gazowym i 7 tysięcy zł rocznie przy ogrzewaniu węglowym. Osób najuboższych nie będzie stać na wkład do inwestycji z własnej kieszeni - dodaje lider PAS.

Według szacunków PAS to kryterium może wykluczyć z programu kilkaset tysięcy gospodarstw domowych o najniższych dochodach. Zdaniem działaczy, ograniczanie wsparcia dla osób najuboższych i najbardziej potrzebujących pomocy, to działanie szkodliwe społecznie, zwłaszcza w dobie wysokich cen energii i kryzysu energetycznego.

Stoi ono również w sprzeczności z zapowiadaną roku temu przez premiera Donalda Tuska "termomodernizacją domów na wielką skalę" i pogłębia problem ubóstwa energetycznego.

Czyste Powietrze 2025. "Brak mechanizmów chroniących beneficjentów"

Jak zauważa Polski Alarm Smogowy, w propozycji reform brakuje podstawowego narzędzia chroniącego beneficjentów przed nieuczciwymi firmami czy firmami oferującymi usługi słabej jakości: listy rekomendowanych wykonawców.

- Aby znaleźć się na tej liście wykonawcy powinni spełniać minimalne wymogi określone wcześniej przez NFOŚiGW, a także zobowiązać się do wykonywania usług w określonym standardzie - zaznacza Andrzej Guła.

Podobne rozwiązania funkcjonują przy tego typu programach w wielu europejskich krajach - dodaje. - Dodatkowo NFOŚiGW wciąż nie uruchomił tzw. Centralnej Bazy Czystego Powietrza, która pomogłaby w bardziej efektywny zarządzaniu publicznymi pieniędzmi, pozwoliła monitorować rynek i ceny świadczonych usług, a tym samym zapobiegałaby zawyżaniu marży zysku przez nieuczciwe firmy (marże te sięgały nawet 80-100%). Na brak CBCzP zwraca uwagę Najwyższa Izba Kontroli w raporcie prezentującym wyniki kontroli programu Czyste Powietrze w październiku 2022 r. Od tamtej pory program wciąż nie doczekał się pełnej cyfryzacji umożliwiającej efektywne zarządzanie wielomiliardowym programem i sprawną obsługę beneficjentów.

PAS o reformie Czystego Powietrza: rząd nie planuje długoterminowo

Dodatkowo, PAS wytyka rządowi również brak kilkuletniego planu finansowania programu.

Nowy zarząd NFOŚiGW słusznie wskazywał na poważny błąd poprzedników, jakim był brak kilkuletniego planu finansowego, zawierającego przewidywania kosztów programu oraz podanie źródeł finansowania – mówi Andrzej Guła – minęło półtora roku, a planu wciąż nie ma. Planowane wsparcie z Funduszu Modernizacyjnego w wysokości 10 miliardów zł wystarczy na wsparcie około 250 tysięcy gospodarstw domowych – tyle wniosków złożono w samym 2024 roku. Oznacza to, że za około rok pieniądze mogą się skończyć. W Polsce wciąż dymi ponad 2,5 miliona kopciuchów – pieniądze te pokrywają więc jedynie 10% zapotrzebowania na inwestycje.

Zdaniem działaczy PAS< problemem może być również zaplanowany system tzw. operatorów, czyli podmiotów wspierających najuboższe gospodarstwa domowe w wymianie kotła i ocieplaniu domu.

Operatorami mają być gminy oraz przejściowo WFOŚ. Nie wiadomo natomiast czy – jak zapowiadano – operatorem będą mogły zostać organizacje pozarządowe czy firmy wynajęte przez gminy. Do PAS napływają sygnały od gmin, że niektóre firmy już teraz planują zakładanie fundacji i stowarzyszeń, które będą ubiegać się o status operatora. Jeśli taka sytuacja rzeczywiście wystąpi, będzie to konflikt interesów i pole do nadużyć: operator powiązany z wykonawcą będzie doradzać przy inwestycji i wyborze wykonawcy. Pozbawi to beneficjentów ochrony przed nieuczciwymi praktykami – zawyżaniem kosztów i świadczeniem słabej jakości usług - ostrzega Andrzej Guła.