Stan wyjątkowy – co to naprawdę oznacza? Analizują prawnicy

Stan wyjątkowy a Konstytucja RP

- Stan wyjątkowy został uregulowany już w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, dokładnie w rozdziale XI o tytule „Stany nadzwyczajne” – mówi Marta Marek.

- Możliwość wprowadzenia stanu wyjątkowego ma Prezydent RP, na wniosek Rady Ministrów, ale może go ogłosić tylko na określony czas, a więc do 90 dni. Okres stanu wyjątkowego może być przedłużony tylko raz - na kolejne 60 dni i musi na to wyrazić zgodę Sejm. Wynika z tego, że najdłuższej stan wyjątkowy może się utrzymywać do 150 dni, co daje około pół roku.

Stan wyjątkowy - okoliczności wprowadzenia

Marta Marek wskazuje, że stan wyjątkowy może zostać wprowadzony w konkretnych przypadkach, a więc w sytuacji szczególnego zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego. Należy wiedzieć, że jest to nietypowy środek, po który mogą sięgnąć rządzący w celu zapobieżeniu rozwojowi niebezpiecznych sytuacji, z którymi państwo nie jest w stanie poradzić sobie przy użyciu zwykłych środków. Działania podjęte przez władze w czasie trwania stanu wyjątkowego powinny mieć na celu jak najszybsze jego zakończenie.

Wprowadzenie stanu wyjątkowego może mieć miejsce tak na całości jak i części terytorium państwa, a więc istnieje możliwość, że na przykład zostanie on wprowadzony tylko w województwie Kujawsko-Pomorskim, Śląskim czy Wielkopolskim, a nie obejmie reszty kraju.

Konstytucja zawiera podstawowe informacje o stanie wyjątkowym. Bardziej szczegółowo kwestie z nim związane zostały uregulowany w ustawie z dnia 21 czerwca 2002 roku – Ustawie o stanie wyjątkowym.

Stan wyjątkowy - zawieszenie praw człowieka, obywatela

Jak mówi Jarosław Reck, w ustawie czytamy, że w związku z wprowadzeniem stanu wyjątkowego dopuszczalne jest zawieszenie niektórych praw człowieka i obywatela - przyglądając się bliżej treści, widać że możliwość wprowadzenia ograniczeń ułożono w swego rodzaju blokach tematycznych.

Tak na przykład, w ramach możliwości wprowadzenia ograniczeń związanych z prawem do zrzeszania się, ustawa dopuszcza następujące zakazy:

• organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń, imprez masowych oraz imprez artystycznych i rozrywkowych;
• strajków pracowników określonych kategorii, także rolników;
• akcji protestacyjnych studentów organizowanych przez studenckie samorządy, stowarzyszenia lub organizacje;
• zrzeszania się, czyli np. rejestrowania nowych stowarzyszeń;

Powyższe wynika z art.16 Ustawy o stanie wyjątkowym.

Ponadto, warto zwrócić uwagę na okoliczność, iż w czasie stanu wyjątkowego, na osoby przebywające w obszarze nim objętym może być nałożony obowiązek posiadania przy sobie dowodu tożsamości, np. osobistego dla pełnoletnich czy legitymacji szkolnej w przypadku młodzieży.

Stan wyjątkowy: nakazy i zakazy

Marta Marek dodaje, że w czasie stanu wyjątkowego mogą być wprowadzone też nakazy lub zakazy:

• przebywania lub opuszczania w ustalonym czasie oznaczonych miejsc, obiektów i obszarów;
• uzyskania zezwolenia organów administracji publicznej na zmianę miejsca;
• zgłoszenia organom administracji lub Policji przybycia do określonej miejscowości;
• utrwalania za pomocą środków technicznych wyglądu lub innych cech określonych miejsc, obiektów lub obszarów.

- Powyższe składa się na konkluzję, że dopuszczalne jest wprowadzenie przez rządzących ograniczeń w przemieszczaniu się (art. 18 Ustawy o stanie wyjątkowym) - mówi mecenas Marek.

Stan wyjątkowy: możliwa cenzura, kontrola przesyłek

Kolejną niezwykle istotną kwestią, na którą chce zwrócić uwagę mecenas Marek, to możliwość wprowadzenia, w czasie stanu wyjątkowego cenzury mediów – prasy, radia czy telewizji, a także ustanowienie kontroli przesyłek, listów, przekazów, etc., które mogą być nawet zarekwirowane - zatrzymaną korespondencję zwraca się po ustaniu stanu wyjątkowego (art. 20 Ustawy o stanie wyjątkowym).

Stan wyjątkowy: reglamentacja żywności, ceny urzędowe

Wśród innych istotnych obostrzeń jakie mogą być wprowadzone Marta Marek wymienia jeszcze:

• ograniczenie dostępu do towarów konsumpcyjnych, poprzez całkowitą lub częściową reglamentację zaopatrzenia ludności;
• ograniczenie swobody uzgadniania cen przez strony umowy, np. poprzez zakazanie podwyższania cen na towary lub usługi określonego rodzaju albo nakazanie;
• stosowania ustalonych cen;
• nakazanie okresowego zaniechania prowadzenia działalności gospodarczej danego rodzaju; ustanowienie obowiązku uzyskania zezwolenia na rozpoczęcie działalności gospodarczej określonego rodzaju;
• okresowe zawieszenie zajęć dydaktycznych w szkołach włącznie ze szkołami wyższymi;
• ograniczenia obrotu krajowymi środkami płatniczymi, obrotu dewizowego oraz działalności kantorowej;
• ograniczenie transportu drogowego, kolejowego i lotniczego oraz w ruchu wodnym;
• nakazanie wyłączenia urządzeń łączności lub zawieszenia świadczenia usług, na czas określony;
• nakazanie niezwłocznego złożenia do depozytu albo wprowadzenie zakazanie noszenia broni;
• ograniczenie dostępu do informacji publicznej.

Na marginesie, w kontekście praw pracowniczych, Marta Marek przytacza za art. 17 Ustawy o stanie wyjątkowym, że w czasie stanu wyjątkowego odpowiednie organy mogą wydać decyzje o odosobnieniu danej osoby, która ukończyła 18 lat – oczywiście jeżeli człowiek ten stwarza niebezpieczeństwo dla porządku konstytucyjnego - osoby tej, będącej w odosobnieniu, co do zasady nie można zwolnić w czasie trwania stanu wyjątkowego.

Stan wyjątkowy: ograniczenia nie są konieczne

Mecenas Marta Marek, która na co dzień zajmuje się sprawami prawnymi w Kancelarii Adwokackiej Jarosław Reck, w Katowicach, zaznacza jednak, że zgodnie z przytoczoną już ustawą, wspomniane ograniczenia mogą zostać wprowadzone, ale nie muszą. Wszystko zależy od rozporządzeń i decyzji władz w tym zakresie.

Odszkodowania za stan wyjątkowy

- Na koniec, warto jeszcze wspomnieć, że po ustaniu stanu wyjątkowego osobom, które poniosły straty finansowe, w związku z wprowadzeniem ograniczeń, należy się odszkodowanie, które co ważne, obejmuje tylko wyrównanie straty majątkowej, ale już nie korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby strata nie powstała – wyjaśnia Marta Marek.

Odszkodowanie to wypłaci Skarb Państwa, na pisemny wniosek poszkodowanego.

- Przedsiębiorcy powinni mieć jednak na uwadze, że roszczenie odszkodowawcze przedawnia się z upływem roku od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie – zwraca uwagę mecenas Marek.

Uprawnienie do domagania się odszkodowania wynika z Ustawy z dnia 22 listopada 2002 r. o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela. Dzięki temu uregulowaniu, ci którzy stracili na prowadzonym przez siebie biznesie, mogą liczyć na choć częściową pomoc ze strony państwa.

Czy Waszym zdaniem zostanie wprowadzony stan wyjątkowy w Polsce?