Górnictwo to przede wszystkim ludzie – nauczyciel z Ornontowic stworzył górniczy słownik, by ocalić od zapomnienia unikalne słowa i zwroty • www.slaskibiznes.pl

Górnictwo to przede wszystkim ludzie – nauczyciel stworzył górniczy słownik, by ocalić od zapomnienia unikalne słowa i zwroty

Jerzy Krząkała, nauczyciel z Ornontowic stworzył otwarty gwarowy słownik górniczy. To dosłownie kopalnia wiedzy o górnictwie, a zarazem możliwość poszerzenia swojej znajomości śląskiej godki. Twórca zaprasza jednocześnie do współpracy przy wzbogacaniu słownika o kolejne wyrażenia. - Byle nie wulgaryzmy, nie uważam tego za dziedzictwo kulturowe – mówi z uśmiechem.

Reklama

Jerzy Krząkała jest nauczycielem przedmiotów górniczych w Zespole Szkół Ponadpodstawowych w Ornontowicach w woj. śląskim. Górnictwo jest mu bliskie. Pochodzi z rodziny o tradycjach gwareckich. Wpadł na pomysł, żeby zebrać wszystkie słówka górnicze, które pojawiały się w rozmowach w domu, wśród bliskich, znajomych. Wszystko po to, aby ocalić górniczy słownik od zapomnienia. Jerzy Krząkała twierdzi, że to taki sam element kopalnianego dziedzictwa, jak nieczynne szyby, muzea górnicze czy obchody barbórkowe.

Język górniczy tak samo jest elementem tradycji

- Materialne ślady górnictwa poznajemy zwiedzając zabytkowe kopalnie, sztolnie czy muzea górnictwa. Górnictwo to jednak przede wszystkim ludzie - dawni gwarkowie a obecni górnicy. Oprócz wytworów materialnych stworzyli oni swoistą tradycję i kulturę górniczą a jej elementem jest język górniczy, którym górnicy posługują się w pracy i poza nią – mówi Jerzy Krząkała.

Zobacz także

Wyjaśnia, że język górniczy nie jest jednolity, ani skodyfikowany. Cechuje się dużą zmiennością.

- Istnieją terminy jednolite i powszechne używane w większości kopalń, których używa się w literaturze fachowej. Inne występują w mowie potocznej w określonym rejonie, jeszcze inne mogą dotyczyć pojedynczej kopalni. Jedne słowa znikają i są zapominane inne się pojawiają. Pochodzenie terminów języka górniczego jest bardzo zróżnicowane. Wynika to ze specyficznych warunków pracy, położenia ziemi śląskiej, jej złożonej historii, występowania wielu nie stosowanych gdzie indziej technik i technologii. Dlatego uważam, że tak, jak staramy się zachować materialne dowody historii górnictwa, powinniśmy ocalić od zapomnienia również jak najwięcej dowodów niematerialnych w postaci języka górniczego – mówi Jerzy Krząkała.

194 słowa i zwroty w słowniku górniczym

Aktualnie zbiór zawiera 194 słowa i zwroty. Część z nich jest powszechnie stosowanych, jak „fedrować”, „szola”, „urobek”, „hołda”, „stempel”. Ale są i takie, jak „manszaft”, „lajtong”, „augenmas” czy „kuperka”, „hupcug”które znane są osobom w temacie.

W słowniku nie są ujęte słowa niecenzuralne, których górnicy powszechnie używają. - Nie uważam tego za dziedzictwo kulturowe – mówi autor słownika. Jedynym mocniejszym zwrotem jest „babsko rzyć”, który akurat nie ma nic wspólnego z częścią ciała. Tak nazywana jest hercówa, czyli łopata górnicza.

Autor słownika czeka na nowe słówka górnicze

Nauczyciel wspomina, że pierwszą wersję opracował szybko a następnie uzupełniał słownik o kolejne poznane terminy.

- Niestety nie było ich za dużo. Dlatego zaproponowałem charakter otwarty słownika licząc na to że będą przesyłane inne słówka stosowane w jakichś kopalniach – mówi Jerzy Krząkała.

Pisać można na adres jerzy.krzakala@zspornontowice.pl. Auto prosi, aby wraz ze słowem zamieścić wyjaśnienie oraz miejsce pochodzenia.

Jerzy Krząkała nie publikował słownika poza stroną internetową szkoły. Ale zgodził się upowszechnić swoje dzieło za pośrednictwem ŚląskiegoBiznesu.pl. Słownik podzielony alfabetycznie znajdziecie w dołączonej galerii zdjęć.

Oceń publikację: + 1 + 0 - 1 - 0

Zamieszczone komentarze są prywatnymi opiniami Użytkowników portalu. Redakcja portalu slaskibiznes.pl nie ponosi odpowiedzialności za ich treść.

Górnictwo to przede wszystkim ludzie – nauczyciel stworzył górniczy słownik, by ocalić od zapomnienia unikalne słowa i zwroty, PGG

Achtel - miara pojemności, według której górnicy otrzymywali dawniej tygodniowy przydział piwa. Ajmera – wiadro (patrz również kibel); Ajzynzyjga - piła do żelaza; Anszlager - sygnalista szybowy; Arbajciol, arbajzancug - ubranie robocze; Arbajtszuły - buty robocze; Ankra - klamra spinająca elementy obudowy; Augenmas - miara na oko; (Fot. PGG)

Babsko rzyć - łopata górnicza (patrz również Hercówa); Badyhauz, badyhala - łaźnia górnicza; Badymajster - łazienny; Bajlaga – wędlina na kanapce; Bajscangi - kleszcze, obcęgi; Bajzel – nieporządek, bałagan Bamber - wóz kopalniany; Baloniok - wóz z gumowymi kołami–wóz oponowy; Barbora - bardzo ciężki wóz kopalniany; Bebechy - wewnętrzne elementy maszyn i urządzeń; Bekoritka – kolejka podwieszona (patrz również: luker, szarf); Benzynka - benzynowa lampa wskaźnikowa; Banhof - dworzec kolejowy; Berga – kamień, kawałek skały płonnej; Bergmon - górnik; Bigel - pantograf; Biksa – puszka na zapalniki, spłonkownica; Bindlach, bindloch -gniazdo wykute pod stojak; Biglajter - pomocnik maszynisty; Bjydaszyb - miejsce nielegalnego wybierania węgla; Bocian –czujnik spiętrzenia urobku na przesypie; Brauza - woda sodowa, prysznic; Breha - łom; Budunek - stawianie obudowy; Bumela - opuszczenie dnia pracy bez usprawiedliwienia; Byki - układy przesuwu w obudowie ścianowej; Byrna –żarówka; (Fot. PGG)

Ciaplyta - błoto, muł na spągu wyrobiska (patrz również maras) Cibang - zacisk, ściągacz na wężu; Colsztok - składana miara; Cufal - przypadek; Cug - pociąg kopalniany; Cukup – podciągarka ręczna (patrz również hupcug, rupcug); Cyndel – lont (Fot. PGG)

Dach - strop wyrobiska górniczego; Dmuchocze - orkiestra dęta; Dniowka - dzień pracy na kopalni (patrz również szychta); Druk – ciśnienie w rurociągu; Dyfuzor - wylot wentylatora lub sprężarki (Fot. PGG)

Elektryka - prąd elektryczny; Elektrykorz - elektryk; Erda –kabel uziemiający, uziemienie (Fot. PGG)

Fajer - dzień wolny od pracy; Fajrant - koniec dniówki; Faldrat – drut ślizgowy; Fartuch - rodzaj osłony w obudowie; Fedrować - wydobywać węgiel; Fedra – sprężyna; Fela - podkład kolejowy; Felezunek – odprawa przed pracą, przydział pracy poszczególnym pracownikom; Fet - smalec do smarowania chleba; Filarowka - cienka stropnica drewniana Filor, filar - rodzaj przodka węglowego; Flaps – zupa, posiłek regeneracyjny; Flaszyncug - wciągnik łańcuchowy; Fo(r)szus - zaliczka a konto wypłaty; Fuzlapa - onuca, owijka (Fot. PGG)

Geltag – wypłata; Glajzy – szyny, tory; Glaspapior - papier ścierny; Godziny - piony wyznaczające kierunek wyrobiska; Graca – narzędzie do wygarniania miału spod przenośnika; Gracka – drążek do oczyszczania otworu strzałowego ze zwiercin; Groszek - sortyment węgla; Gruba – kopalnia (patrz również hajernia); Grubiorz – górnik, pracownik kopalni (patrz również: bergmon, murcek); Grysik - drobny sortyment węgla; Guminioki – gumowe buty robocze (Fot. PGG)

Górnictwo to przede wszystkim ludzie – nauczyciel stworzył górniczy słownik, by ocalić od zapomnienia unikalne słowa i zwroty, Tomasz Raudner

Hajer - górnik strzałowy; Hajernia - kopalnia; Hałer - kask, hełm górniczy(patrz również kachol); Haszpel - kołowrót kopalniany; Hercówa – łopata; Handszuły – rękawice robocze; Hokejka - łukowy element obudowy chodnikowej; Holcplac - składowisko, plac drewna; Holman – wiertarka udarowa; Hołda – składowisko odpadów, zwały kamienia; Hołdziorz – osoba zbierająca węgiel i złom na hołdzie; Hupcug - podciągarka ręczna (Fot. Tomasz Raudner)

Imbryczny - zapasowy, zbędny; Imbus - rodzaj klucza maszynowego do śrub i nakrętek (Fot. PGG)

Jaja - sprzęgi wozów kopalnianych; Jakla – bluza ubrania roboczego (patrz również kabot) (Fot. PGG)

Kabot - bluza ubrania roboczego; Kachol - kask, hełm górniczy; Kalfaktor –pracownik odpowiedzialny za zaopatrzenie oddziału w materiały; magazynier oddziałowy Kapa –stropnica; Karbidka – lampka górnicza na karbid; Keta –łańcuch; Kęsy - najgrubszy sortyment węgla kamiennego; Klamory - narzędzia, drobne części; Kloty - zamki łączące elementy obudowy; Knefel - guzik, przycisk załącznika; Kostka – gruby sortyment węgla; Koza – wóz kopalniany materiałowy, drzewiarka (patrz również suka); Kuperka - spłonka górnicza; Kurzyć się – dymić (Fot. PGG)

Ladok – nabijak, drążek do ładowania otworów strzałowych; Lajtong - rurociąg; Larmo - hałas, głośno; Luft - powietrze; Luker – podziemna kolej kopalni; Lutniociąg – rurociąg do przesyłania powietrza (Fot. PGG)

Łom – pręt metalowy do wykonywania obrywki; Łycha – czerpak ładowarki (Fot. PGG)

Majzel - przecinak; Malta – zaprawa cementowa gotowa do użycia; Maras - błoto, muł na spągu wyrobiska; Manszaft - wagonik osobowy kolei podziemnej; Marka – znaczek kontrolny pobierany przez górnika; Maszyniok – kierowca kolei podziemnych; Miał - drobny sortyment węgla; Moła – miał węglowy; Mufa - rodzaj połączenia kabli elektrycznych; Muł – drobny węgiel wymieszany z wodą; Muterka - nakrętka do śruby (Fot. PGG)

Górnictwo to przede wszystkim ludzie – nauczyciel stworzył górniczy słownik, by ocalić od zapomnienia unikalne słowa i zwroty, Nilos Polska sp. z o.o.

Nabijak - drążek do ładowania otworów strzałowych; Nabijanie - umieszczanie nabojów w otworze strzałowym; Nabój – opakowana i opisana porcja materiału wybuchowego; Nilos – klamra do zszywania taśm przenośnikowych (Fot. Nilos Polska sp. z o.o.)

Ocios - boczna ściana wyrobiska górniczego; Odstawa – transport przy użyciu przenośników; Okno, okienko – otwór w tamie regulacyjnej; Olunek – wiązanie polskie, rodzaj połączenia elementów obudowy drewnianej; Opinka - siatki lub betoniki zabezpieczające wyrobisko pomiędzy odrzwiami obudowy; Organy - rząd stojaków drewnianych ustawionych jeden przy drugim, rodzaj tamy; Orzech – średni sortyment węgla; Ostrogi - kliny ładujące przenośników zgrzebłowych (Fot. PGG)

Górnictwo to przede wszystkim ludzie – nauczyciel stworzył górniczy słownik, by ocalić od zapomnienia unikalne słowa i zwroty, Famur

Pancer – przenośnik zgrzebłowy; Patrony - pojedyncze naboje materiału wybuchowego Pe(y)ndzyjo – emerytura; Pik, piker, puker - młotek pneumatyczny; Piznąć się - uderzyć się, skaleczyć; Płoczka, płuczka – część zakładu przeróbki mechanicznej obejmująca wzbogacanie węgla; Prostka - prosty element obudowy chodnikowej; Przystawki - zastawki w przenośniku zgrzebłowym; Pyrlik - rodzaj młotka górniczego, część godła górniczego (Fot. Famur)

Ringi – łuki obudowy chodnikowej; Rynny potrząsalne - przenośnik wstrząsany, dawne urządzenie do transportu węgla; Ryszpa - podciąg, belka do stawiania i wzmacniania obudowy (Fot. Tomasz Raudner)

Sepera - zakład przeróbki mechanicznej węgla; Simering – pierścień uszczelniający; Sicherong - bezpiecznik w układzie elektrycznym; Skat (szkat) -1. przenośnik zgrzebłowy lekki; 2. gra w karty; Skleper - ładowarka zgarniakowa; Skraw – zabiór maszyny urabiającej w ścianie; Stempel – stojak; Stus - ocios ściany węglowej; Suka – wóz do przewozu materiałów; Szachciok - nieprzemakalne ubranie przeciwdeszczowe; Szachta - kopalnia najczęściej odkrywkowa; Szalter - wyłącznik, załącznik; Szarfy, szarfki - kolejki firmy „Scharf”; Szczynść Boże - pozdrowienie górnicze; Szlauhwoga - poziomica wężowa wodna; Sznita – kromka chleba; Sznuptabaka - tytoń do wąchania; Szola – klatka wyciągu szybowego; Szplind - szafka odzieżowa w łaźni; Szraubsztok – imadło; Szraubencjer - śrubokręt, wkrętak; Sztajger - pracownik dozoru , sztygar; Sztyl - trzonek łopaty, młotka; Szyniok - gwóźdź do mocowania szyny do podkładu Szwela – okorek do opinki obudowy (Fot. Tomasz Raudner)

Śledź – klin w stojaku ciernym; Śleper – górnik ładowacz; Świńskie ucho - mikrofon-głośnik urządzenia głośnomówiącego (Fot. PGG)

Tajle - części składowe urządzeń; Tasza - torba do noszenia środków strzałowych; Taszlampa – latarka, lampa ręczna; Treger - pasek nośny (Fot. Tomasz Raudner)

Unilinka – linka używana przy złączach mechanicznych taśm przenośnikowych; Urobek – węgiel i skała pozyskane podczas urabiania (Fot. PGG)

Górnictwo to przede wszystkim ludzie – nauczyciel stworzył górniczy słownik, by ocalić od zapomnienia unikalne słowa i zwroty, archiwum

Wajcha - zwrotnica, dźwignia sterująca; Waserwoga - poziomica; Wongiel – węgiel; Wrębówka - wrębiarka, maszyna urabiająca wykonująca szczelinę w caliźnie (wrąb) (Fot. archiwum)

Zabiór – odcinek, o który przesuwa się przodek podczas jednego cyklu pracy; Zalfart – zjazd na dół; Zamułka - podsadzka hydrauliczna; Zol – spąg, spodek wyrobiska górniczego (Fot. PGG)